
Not One Inch – Nee het Westen heeft de oorlog in Oekraïne niet uitgelokt
- 10
“Not One Inch”
Nee, het Westen heeft de oorlog tegen Oekraïne niet uitgelokt
Het is een populair verhaal dat de Russische inval in Oekraïne door onszelf, door het Westen, is uitgelokt. Je leest het in kranten, boeken, op televisie, op sociale media. Maar hoe kan een oorlog die duidelijk door Poetin begonnen is aan het Westen liggen? Nou, antwoord men dan, Poetin moest wel terugslaan. Want de NATO heeft agressief uitgebreid, tegen afspraken met Rusland in. Behalve dat het een vreemde redenering is dat uitbreiding van een bondgenootschap de verovering en vernietiging van een land zou rechtvaardigen, klopt het ook niet. Landen mogen zelf hun bondgenoten kiezen. Getuige: Mikhail Gorbatsjov. Tweede getuige: Boris Jeltsin.
Sinds de late jaren ’90 zijn de zowel de NATO als de EU uitgebreid met Oost-Europese landen, tot aan de grenzen van Rusland aan toe. De NATO en de EU zouden ‘uitbreidingsdrang’ hebben en daardoor zou Rusland in de verdediging geduwd zijn. Wat de pleitbezorgers van dit idee vergeten is dat de NATO Rusland nooit heeft bedreigd en ook dat niet een van de Oost-Europese landen aanspraken heeft gemaakt op Russisch grondgebied. Er is voor Poetin dus geen reden om ’terug te slaan’. Poetin daarentegen dreigt voortdurend, zegt openlijk dat hij de verloren Sovjet-landen terug wil, zit al jaren onrust te stoken in landen als Oekraïne, Georgië en Moldavië, en dreigt tegenwoordig zelfs met kernwapens. De agressie komt van hem, niet andersom. Als Rusland gewoon was blijven samenwerken, zoals Gorbatsjov en Jeltsin dat deden, was er niks aan de hand geweest.
Dat de EU ‘uitbreidingsdrang’ heeft is ook een loze kreet. Het waren de Oost-Europese landen die graag bij de EU wilden en de EU wilde dat ook. Dit is gewoon democratisch gegaan. Turkije wil ook lidmaatschap, als het aan hun ligt. Zelfs Servië, een Russische bondgenoot, heeft toetreding aangevraagd. De EU vormt voor Rusland geen enkele bedreiging. Wel een concurrent maar dat is iets anders. Een soeverein land mag zelf bepalen met wie het verdragen en allianties sluit.
Dat de NATO-uitbreiding niet had gemogen is een kromme redenering. De Oost-Europese landen hebben zelf om lidmaatschap gevraagd – democratisch gekozen regeringen. Zo werkt democratie: een land mag zelf zijn bondgenoten kiezen. Als je dat verkeerd vindt dan denk je imperialistisch en autocratisch: dan vind je blijkbaar dat een machtig land mag bepalen met wie zijn minder machtige buren verdragen mogen sluiten. Waarom zou Rusland dat mogen bepalen?
“Poetin heeft een rode lijn getrokken!” wordt dan gezegd, en het Westen heeft die overschreden. Nou en? Waarom zou Poetin iets te zeggen hebben over wat zijn buurlanden wel en niet mogen. Het tijdperk van kolonialisme en imperialisme is voorbij, dacht ik. Democratische landen kiezen zelf hun vrienden. Daar komt in dit geval nog bij dat de Oost-Europese landen jarenlang door Rusland, toen nog Sovjet-Unie, zijn onderdrukt, compleet met marionettenregeringen, censuur en strafkampen. Vind je het gek dat ze liever voor het Westen kiezen dan voor hun oude onderdrukker?
Maar volgens de Poetin-verdedigers heeft het Westen toch echt beloofd niet uit te breiden. “Not one inch” wordt dan vaak geciteerd. Volgens het verhaal zou James Baker, Amerikaans minister van Buitenlandse Zaken, aan Mikhail Gorbatsjov beloofd hebben “not one inch” naar het oosten uit te breiden. Maar ook dit verhaal is maar gedeeltelijk waar. Laten we even teruggaan naar de tijd van de Perestrojka, de bevrijding van de Oost-Europese landen en het einde van de Koude Oorlog. Er zijn toen heel veel gesprekken en onderhandelingen geweest, want de toekomst lag open. Er is zeker ook over de NATO en het wel of niet uitbreiden gesproken. Westerse leiders waren er nog helemaal niet op uit de NATO uit te breiden en dat hebben ze ook aan Gorbatsjov gezegd. Er was ook een gedeeld belang om het Gorbatsjov niet moeilijk te maken, want diens positie stond in eigen land onder druk. Hij moest met een sterk verhaal thuiskomen.
In die jaren (1989-1990) waaide de geest van vrede en vernieuwing door de gesprekken heen. Dat lees je in alle getuigenverslagen. Iedereen overlegde met iedereen: Gorbatsjov, Sjevardnadze, Bush, Baker, Kohl, Genscher, Thatcher, Mitterand. De laatste opperde zelfs het idee de militaire allianties helemaal op te heffen, om geleidelijk naar veel grotere internationale vrede en samenwerking te gaan. Het was een tijd van hoop en optimisme.
Waar gesprekken extra over gingen was de eenwording van Duitsland, een grote wens van bondskanselier Helmut Kohl. Maar de Sovjet-Unie had nog troepen in Oost-Duitsland. Moest Gorbatsjov die dan terugtrekken? Dat was een stevige vraag. Moest Duitsland dan maar helemaal uit de NATO? Of wel in de NATO maar met de belofte dat die verder niet zou uitbreiden? In dat verband had James Baker “Not one inch eastward” als mogelijkheid genoemd. Helmut Kohl was zo opgewonden van het idee dat Duitsland één kon worden en dat Gorbatsjov daar geen principieel bezwaar tegen maakte, dat hij helemaal niet kon slapen. Hij beschreef hoe hij ’s nachts door het Kremlin en over het Rode Plein doolde. Kohl en zijn minister van Buitenlandse Zaken Hans Dietrich Genscher waren bereid heel ver te gaan. Maar de Amerikaanse president George Bush (senior) was het op voorhand niet met zo’n uitruil eens. Je moet de NATO niet op beperkingen vastleggen terwijl je niet weet hoe de toekomst eruit ziet. Dus die optie is het niet geworden. Er is uiteindelijk afgesproken dat de Russische troepen Oost-Duitsland zouden verlaten, op voorwaarde dat er geen NATO-troepen en ook geen kernwapens in Oost-Duitsland zouden worden gestationeerd. Dat was in 1990.
Gorbatsjov
De belangrijkste getuige is natuurlijk Mikhail Gorbatsjov zelf. Wat zei hij? In een interview in 2014 zei hij dat de hele Not One Inch-kwestie uit zijn verband getrokken is. Dat het ging over wel of geen NATO-troepen in voormalig Oost-Duitsland, waar de Russen in die tijd ook nog troepen hadden. Het ging ook over samenwerken en gemeenschappelijke veiligheid. Uiteindelijk is er een goed verdrag gesloten over de Duitse kwestie, aldus Gorbatsjov, die erbij zei dat de NATO-landen zich eraan gehouden hebben. “Everything that could have been and needed to be done to solidify that political obligation was done. And fulfilled.”
Gorbatsjov was overigens niet blij met de NATO-uitbreiding, die volgens hem tegen de spirit van de gesprekken uit 1990 inging. Hij had gehoopt dat er vrede zou komen van Vancouver tot Vladivostok, en dat er dus geen verdedigingsalliantie meer nodig was. Maar hij onderschreef wel het recht van elk land om zijn bondgenoten te kiezen. Ja, dit zei Gorbatsjov, destijds president van de Sovjet-Unie en hoofdrolspeler in deze hele kwestie.
Jeltsin
Na Gorbatsjov kwam Boris Jeltsin. De Sovjet-Unie werd opgeheven, het Warschaupact werd opgeheven, de NATO bleef. De stormachtige ontwikkelingen gingen door en de gesprekken ook. Rusland had onder Jeltsin vriendschappelijke betrekkingen met het Westen. Zijn klik met Bill Clinton was algemeen bekend. Jeltsin protesteerde eerst niet tegen NATO-uitbreiding, maar wel toen ook de Baltische staten, voormalige Sovjet-republieken, erbij kwamen. Schoorvoetend heeft hij moeten aanzien hoe zijn vriend Clinton met andere westerse leiders de uitbereiding stroomlijnde. Uiteindelijk is hij akkoord gegaan. Dat was met de NATO-Russia Founding Act, in 1997. Het liefst had Jeltsin gezien dat Rusland er in de toekomst ook bij zou komen: één groot verbond van samenwerkende landen.
Poetin
Het verhaal dat er beloofd is niet uit te breiden is dus niet waar. Er is zeker over gesproken, maar dat is iets anders dan beloven. In de uiteindelijke afspraken staat het niet. Poetin verdraait het en gebruikt het als propaganda. Als hij nu zegt dat de NATO zijn afspraken schond, dan vergeet hij de geschiedenis. Zelfs als het toch informeel aan Gorbatsjov beloofd zou zijn, is de daarna gesloten NATO-Russia Founding Act bindend. Als Jeltsin akkoord is gegaan, is dat vanaf dat moment zo.
We weten ook dat de NATO Rusland nooit heeft bedreigd of aangevallen. Oekraïne heeft Rusland nooit bedreigd. Oekraïne heeft zelfs in 1994 zijn kernwapens aan Rusland overgedragen, op de expliciete voorwaarde dat Rusland de grenzen en soevereiniteit van het land zou respecteren. Plechtig door Jeltsin ondertekend. Dus wie schendt hier afspraken?
Stel je voor. Je bent Oekraïner, je geeft je kernwapenarsenaal vrijwillig aan je grote buurland, je krijgt veiligheidsgaranties, en een paar jaar later valt datzelfde buurland je met grof geweld aan. Een grotere schending van afspraken is nauwelijks denkbaar. Waarom hebben al die complotdenkers, Poetin-adepten en vredesduiven het daar nooit over? Als je het erg vindt dat het Westen op de gevoelige tenen van een dictator stapt, zou je dit toch ook erg moeten vinden.
Heeft het Westen dan niks fout gedaan?
Die vraag kun je uiteraard stellen. Heeft het Westen hier ook verantwoordelijkheid? Ja natuurlijk. Er wordt vaak gezegd, ook door Poetin, dat het Westen hypocriet is en met verschillende maten meet. Helaas is dit waar. Zie de onvoorwaardelijke steun voor Israël, en daarmee medeverantwoordelijk voor bloedvergieten en structurele mensenrechtenschendingen. Maar dat heeft hier weinig mee te maken. Het rechtvaardigt op geen enkele manier de agressie en het grootschalige bloedvergieten door Poetin.
In de jaren ’90, de Jeltsin-jaren, mengden NATO-landen zich in de oorlog in voormalig Joegoslavië. De Serviërs waren achtereenvolgens de Kroaten, de Bosniërs en de Kosovaren aangevallen. Dit tot grote woede van de Russen én Jeltsin. Het kan als provocatie aan de Russen gezien worden. Maar er was een grote roep internationaal en vanuit Bosnië-Herzegovina en Kosovo zelf om in te grijpen. De Serviërs pleegden etnische zuiveringen, massamoord en verkrachtingen en niet-ingrijpen liet de oorlog doorsluimeren. Uiteindelijk lukte het Clinton een coalitie te vormen en in te grijpen, ondanks het veto van Rusland en China. Voor Rusland een pijnpunt: zie je wel, het Westen doet gewoon wat het wil, tegen onze bondgenoten in. Het vredesakkoord van Dayton geldt nog steeds als zeer goed, evenwichtig en solide en de oorlog is niet meer teruggekomen. De Russen werden uitgenodigd om mee te onderhandelen. Dit is geen fout van het Westen maar de Russen waren er wel boos over.
Voor de Oost-Europese landen was de Joegoslavië Oorlog en de Russische houding daarin helemaal een reden om extra snel bij de NATO en de EU te komen. Daar kwam nog bij dat Jeltsin in 1994 de afvallige deelrepubliek Tsjetsjenië binnenviel, nóg meer reden voor Oost-Europeanen om zich dood te schrikken. De sfeer van hoop en optimisme was halverwege de jaren ’90 helaas voorbij.
In het begin van de 21e eeuw, toen de regering Bush (junior) in Amerika regeerde, werden de VS en het Westen in het algemeen agressiever. We drongen onze neoliberale economische orde wereldwijd aan landen op en vielen Afghanistan en Irak binnen. Dat waren voor de inmiddels aangetreden president Poetin allemaal tekenen van westerse dominantie en een scheve wereldorde. Iets meer tact aan westerse kant, en iets meer luisteren naar andere landen, zoals in de Verenigde Naties verenigd, was waarschijnlijk beter geweest. Maar nog steeds allemaal geen reden om Oekraïne binnen te vallen en met kernwapens te gaan dreigen.
Goed, even samenvatten. Alle mensen die beweren dat de NATO nooit had moeten uitbreiden hebben er blijkbaar niet over nagedacht hoe democratie werkt. Dat een land zelf mag kiezen wat het wil. Zij vinden het gewoon dat een dictator dat mag bepalen. En ze hebben ook de geschiedenis niet onderzocht, want anders waren ze er echt wel achter gekomen dat het genuanceerder zat en dat juist Poetin een belangrijk verdrag met Oekraïne geschonden heeft. Dan waren ze er ook wel achter gekomen dat Poetin openlijk speculeert over het vergroten van zijn rijk en daarvoor in meerdere landen onrust aan het stoken is. Intussen is van Oekraïne nog maar weinig over. Van Poetins eigen soldaten ook trouwens. Op dit moment spioneren Russen in de Noordzee en de Oostzee hoe ze kabels kunnen doorsnijden om Westerse landen plat te leggen. In de Oostzee hebben ze al een paar pogingen gedaan. Laten we de situatie gewoon zien zoals die is.