Not One Inch – Nee het Westen heeft de oorlog in Oekraïne niet uitgelokt
“Not One Inch”
Nee, het Westen heeft de oorlog tegen Oekraïne niet uitgelokt
Het is een hardnekkig verhaal dat de Russische inval in Oekraïne door onszelf, door het Westen, is uitgelokt. Je leest het in kranten, boeken, op sociale media en om de zoveel tijd kom je weer iemand tegen die het beweert. Helemaal nu Trump openlijk de kant van Poetin heeft gekozen is dit extra relevant. Hoe kan een oorlog die door Rusland is begonnen aan het Westen liggen? Nou, antwoord men dan, Poetin moest wel terugslaan, want de NATO heeft agressief uitgebreid, tegen afspraken met Rusland in. Maar klopt dit? Nee. Er is nooit een officiële afspraak gemaakt en bovendien mogen landen zelf hun bondgenoten kiezen. Getuige: Mikhail Gorbatsjov. Tweede getuige: Boris Jeltsin.
Sinds de late jaren ’90 zijn de zowel de NATO als de EU uitgebreid met Oost-Europese landen, tot aan de grenzen van Rusland aan toe. Dit wordt heel vaak als schoffering van Rusland voorgesteld. ‘Uitbreidingsdrang’ wordt dan gezegd. Rusland zou daardoor in de verdediging geduwd zijn. Maar wat de pleitbezorgers van dit idee vergeten: de NATO heeft Rusland nooit bedreigd, Oost-Europese landen hebben Rusland ook nooit bedreigd. Er is voor Poetin helemaal geen reden om ’terug te slaan’. Poetin daarentegen dreigt voortdurend, probeert op allerlei manieren andere landen te ontregelen, zegt openlijk dat hij de verloren Sovjet-landen terug wil, stookt al jaren onrust in Oekraïne, Georgië en Moldavië en dreigt tegenwoordig zelfs met kernwapens. De agressie komt van hem, niet andersom. Als Rusland gewoon was blijven samenwerken, zoals Gorbatsjov en Jeltsin dat deden, was er niks aan de hand geweest.
Dat de EU ‘uitbreidingsdrang’ heeft is ook een loze kreet. Het waren de Oost-Europese landen die graag bij de EU wilden en de EU wilde dat ook. Dit is gewoon democratisch gegaan. Turkije wil ook lidmaatschap, als het aan hun ligt. Zelfs Servië, een Russische bondgenoot, heeft toetreding aangevraagd. De EU vormt voor Rusland geen enkele bedreiging. Wel een concurrent maar dat is iets anders. Een soeverein land mag zelf bepalen met wie het verdragen en allianties sluit.
En dan de NATO-uitbreiding: ook die is historisch gegroeid. Oost-Europese landen hebben zelf om lidmaatschap gevraagd – democratisch gekozen regeringen. Zo werkt democratie. Als je dat verkeerd vindt dan denk je imperialistisch en autocratisch: dan vind je blijkbaar dat een machtig land mag bepalen met wie zijn minder machtige buren verdragen mogen sluiten. Waarom zou Rusland dat mogen bepalen?
Poetin heeft een rode lijn getrokken, wordt dan gezegd, en het Westen heeft die overschreden. Nou en? Waarom zou Poetin iets te zeggen hebben over wat zijn buurlanden wel en niet mogen. Het tijdperk van kolonialisme en imperialisme is voorbij, dacht ik. Democratische landen kiezen zelf hun vrienden. Daar komt in dit geval nog bij dat de Oost-Europese landen decennialang door Rusland, toen nog Sovjet-Unie, zijn onderdrukt, compleet met marionettenregeringen, censuur, strafkampen en martelingen. Vind je het gek dat ze liever voor het Westen kiezen dan voor hun oude onderdrukker?
Er zijn ook meer gematigde politici die Poetin wel als een gevaar zien maar intussen toch vinden dat we hem niet voor het hoofd hadden moeten stoten. ‘Appeasement’ noem je dit. Je geeft iets toe aan een dictator in de hoop dat die dan zijn plannen matigt. Het werkt zelden tot nooit. Een dictator ziet elke tegemoetkoming als een overwinning van zichzelf en een nederlaag voor de ander en zal daarna alleen maar meer willen. Poetin heeft bovendien al heel wat afspraken en verdragen geschonden. Maar volgens degenen die hem napraten heeft juist het Westen haar belofte geschonden.
“Not One Inch”
Volgens het verhaal zou James Baker, Amerikaans minister van Buitenlandse Zaken, aan Mikhail Gorbatsjov beloofd hebben “not one inch” naar het oosten uit te breiden. Ook dit verhaal is maar gedeeltelijk waar. Laten we even teruggaan naar de tijd van de Perestrojka en het einde van de Koude Oorlog, toen de Berlijnse Muur en het IJzeren Gordijn vielen en Oost-Europese landen hun vrijheid terugkregen. Er zijn in die tijd heel veel gesprekken en onderhandelingen geweest want de toekomst lag open. Daarbij is zeker ook over de NATO en het wel of niet uitbreiden gesproken. Westerse leiders waren er nog helemaal niet op uit de NATO uit te breiden en dat hebben ze aan Gorbatsjov gezegd. Er was ook een gedeeld belang om het Gorbatsjov niet moeilijk te maken. Iedereen was blij met hem om de grote bevrijding die hij ingezet had. En iedereen wist ook dat de nieuwe samenwerking stond of viel met hem. Tegelijkertijd stond zijn positie in eigen land onder druk, dus hij moest met een sterk verhaal thuiskomen.
In die jaren (1989-1990) waaide de geest van vernieuwing en vrede door de gesprekken heen. Dat lees je in alle getuigenverslagen. Iedereen overlegde met iedereen: Gorbatsjov, Sjevardnadze, Bush, Baker, Kohl, Genscher, Thatcher, Mitterand. De laatste opperde zelfs het idee de militaire allianties helemaal op te heffen, om geleidelijk naar veel grotere internationale vrede en samenwerking te gaan. Het was een tijd van hoop en optimisme.
Waar de gesprekken extra over gingen was de eenwording van Duitsland, een grote wens van bondskanselier Helmut Kohl. Maar de Sovjet-Unie had nog troepen in Oost-Duitsland. Moest Gorbatsjov die dan terugtrekken? Dat was een stevige vraag. Moest een verenigd Duitsland dan maar helemaal uit de NATO? Of wel in de NATO maar met de belofte dat die verder niet zou uitbreiden? In dat verband had James Baker “Not one inch eastward” als mogelijkheid genoemd. Het was voor Helmut Kohl een grote verrassing dat Gorbatsjov geen principieel bezwaar tegen Duitse eenheid maakte. Daar was Kohl zo opgewonden over dat hij helemaal niet kon slapen en die nacht door het Kremlin en over het Rode Plein ging ronddolen.
Kohl en zijn minister van Buitenlandse Zaken Hans Dietrich Genscher waren bereid heel ver te gaan. Maar de Amerikaanse president George Bush (senior) was het op voorhand niet met zo’n uitruil eens. Je moet de NATO niet op beperkingen vastleggen terwijl je niet weet hoe de toekomst eruit ziet. Dus die optie is het niet geworden. Er is uiteindelijk afgesproken dat de Russische troepen Oost-Duitsland zouden verlaten, op voorwaarde dat er geen NATO-troepen en ook geen kernwapens in Oost-Duitsland zouden worden gestationeerd. Dat was in 1990.
Gorbatsjov
De belangrijkste getuige is natuurlijk Mikhail Gorbatsjov zelf. Wat zei hij? In een interview in 2014 zei hij dat de hele Not One Inch-kwestie uit zijn verband getrokken is. Dat het ging over wel of geen NATO-troepen in voormalig Oost-Duitsland nadat de Russen zich daar hadden teruggetrokken. Het ging ook over samenwerken en gemeenschappelijke veiligheid. Uiteindelijk is er volgens Gorbatsjov een goed verdrag gesloten over de Duitse kwestie, en hij zei erbij dat de NATO zich daaraan gehouden heeft. “Everything that could have been and needed to be done to solidify that political obligation was done. And fulfilled.”
Gorbatsjov was overigens niet blij met de NATO-uitbreiding, die volgens hem tegen de spirit van de gesprekken uit 1990 inging. Hij had gehoopt dat er vrede zou komen van Vancouver tot Vladivostok, en dat er dus geen verdedigingsalliantie meer nodig was. Maar hij onderschreef wel het recht van elk land om zijn bondgenoten te kiezen. Ja, dit zei Gorbatsjov, destijds president van de Sovjet-Unie en hoofdrolspeler in deze hele kwestie.
Jeltsin
Na Gorbatsjov kwam Boris Jeltsin. De Sovjet-Unie werd opgeheven, het Warschaupact werd opgeheven, de NATO bleef. De stormachtige ontwikkelingen gingen door en de gesprekken ook. Onder Jeltsin had Rusland vriendschappelijke betrekkingen met het Westen. Zijn klik met Bill Clinton was welbekend. Jeltsin protesteerde eerst niet tegen NATO-uitbreiding, maar wel toen ook de Baltische staten, voormalige Sovjet-republieken, erbij kwamen. Schoorvoetend heeft hij moeten aanzien hoe Clinton met andere westerse leiders de uitbereiding stroomlijnde. Uiteindelijk is hij akkoord gegaan. Dat was met de NATO Russia Founding Act in 1997. Het liefst had Jeltsin gezien dat Rusland er in de toekomst ook bij zou komen: één groot verbond van samenwerkende landen.
Poetin
Het verhaal dat er beloofd is niet uit te breiden is dus niet waar. Er is zeker over gesproken, maar dat is iets anders dan beloven. In de uiteindelijke afspraken staat het niet. Poetin verdraait het en gebruikt het als propaganda. Als hij nu zegt dat de NATO zijn afspraken schond, dan negeert hij de geschiedenis. Zelfs als het toch informeel aan Gorbatsjov beloofd zou zijn, is de daarna gesloten NATO-Russia Founding Act bindend. Als Jeltsin akkoord is gegaan, is dat vanaf dat moment zo.
De NATO is weliswaar uitgebreid maar heeft Rusland nooit bedreigd of aangevallen. Oekraïne heeft Rusland ook nooit bedreigd. Er is wel discriminatie van Russische Oekraïners geweest, hoewel dat beide kanten op schijnt te zijn gegaan, maar dat rechtvaardigt geen vernietigingsoorlog zoals die nu gaande is, en ook geen snelle machtsovername zoals Poetin in 2022 gehoopt had.
Dat Poetin niet wil dat NATO-landen aan Rusland grenzen is een loze eis, want al vanaf de oprichting van de NATO grenst Noorwegen aan Rusland en later kwamen daar Polen, Estland, Letland en Litouwen bij. Sinds de inval in Oekraïne is ook Finland erbij gekomen, met een grens van 1340 kilometer. Geen van alle heeft Rusland ooit bedreigd. Het bedreigende land is juist Rusland. Vraag maar eens aan de bewoners van Finland of de Baltische staten hoe leuk het is Rusland als buur te hebben.
Op de achtergrond speelt iets anders. Behalve de paranoia die veel dictators eigen is – Poetin voelt zich voortdurend bedreigd en is bang dat iedereen behalve een paar getrouwen tegen hem is – speelt ook dat Russen de Oekraïners nooit als apart volk gezien hebben. Ze horen bij Rusland, is het idee. Toen George Bush (junior) in 2008 voorstelde om Oekraïne op termijn tot de NATO toe te laten, antwoorde Poetin: “Je begrijpt, George, dat Oekraïne niet eens een staat is?” Het was toen al 17 jaar een onafhankelijke staat. 91 % van de bevolking had daar in 1991 voor gekozen.
En misschien wel het allerbelangrijkste: Oekraïne heeft in 1994 vrijwillig zijn kernwapens aan Rusland overgedragen, met de expliciete voorwaarde dat Rusland de grenzen en soevereiniteit van het land zou respecteren. Plechtig door Jeltsin ondertekend. Dus wie schendt hier afspraken?
Stel je voor. Je bent Oekraïner, je geeft vrijwillig je kernwapenarsenaal aan je grote buurland, je krijgt veiligheidsgaranties, en een paar jaar later valt datzelfde buurland je met grof geweld aan. Een grotere schending van afspraken is niet denkbaar. Waarom hebben al die Poetin-adepten, complotdenkers en vredesduiven het daar nooit over? Als je het erg vindt dat het Westen op de gevoelige tenen van een dictator stapt, zou je dit toch ook erg moeten vinden.
Heeft het Westen dan niks fout gedaan?
Die vraag kun je uiteraard stellen. Heeft het Westen hier ook verantwoordelijkheid? Er wordt vaak gezegd, ook door Poetin, dat het Westen hypocriet is en met verschillende maten meet. Helaas is dit waar. Zie de onvoorwaardelijke steun voor Israël, en daarmee medeverantwoordelijk voor bloedvergieten en structurele mensenrechtenschendingen. Maar dat heeft hier weinig mee te maken. Het rechtvaardigt op geen enkele manier de agressie en het grootschalige bloedvergieten door Poetin.
In de jaren ’90, de Jeltsin-jaren, mengden NATO-landen zich in de oorlog in voormalig Joegoslavië. De Serviërs hadden achtereenvolgens Kroatië, Bosnië-Herzegovina en Kosovo aangevallen en pleegden massamoorden, etnische zuiveringen en verkrachtingen. Na jaren getouwtrek grepen NATO-landen in, tot grote woede van de Russen én Jeltsin, die pro-Servisch waren. We moeten hierbij bedenken dat er internationaal en vanuit Bosnië-Herzegovina en Kosovo zelf een schreeuwende roep was om in te grijpen en een einde aan de gruweldaden te maken. Uiteindelijk lukte het Clinton een coalitie te vormen en Servië terug te dringen, ondanks een veto van Rusland en China. Voor Rusland een pijnpunt: zie je wel, het Westen doet gewoon wat het wil, tegen onze belangen in. Maar het vredesakkoord van Dayton geldt nog altijd als zeer evenwichtig en solide en de oorlog is niet meer teruggekomen. Bovendien werden de Russen uitgenodigd om mee te onderhandelen. Dit kun je dus niet als fout van het Westen zien, ook al waren de Russen er boos over.
Voor de Oost-Europese landen was deze oorlog en de Russische houding daarin een reden om sneller bij de NATO en de EU te willen. Daar kwam bij dat Jeltsin in 1994 de afvallige deelrepubliek Tsjetsjenië binnenviel, wat nóg meer reden was voor Oost-Europeanen om zich dood te schrikken. De sfeer van hoop en optimisme was halverwege de jaren ’90 helaas voorbij.
In het begin van de 21e eeuw, toen de regering Bush (junior) in Amerika regeerde, werden de VS en het Westen agressiever en vielen Afghanistan en Irak binnen. Dat waren voor de nieuw aangetreden president Poetin allemaal tekenen van westerse dominantie en een scheve wereldorde. Iets meer tact aan westerse kant, iets meer luisteren naar andere landen, zoals in de Verenigde Naties verenigd, waren waarschijnlijk beter geweest. Maar nog steeds allemaal geen reden om Oekraïne binnen te vallen en met kernwapens te gaan dreigen.
Economisch hebben westerse landen wel een bedenkelijke rol gespeeld. Het neoliberalisme, de ‘New Economy’ zoals het toen genoemd werd, vierde hoogtij en westerse landen drukten die aan de Oost-Europese landen en Rusland op. Voorwaarde voor leningen waren vrije investeringen van westerse bedrijven en een minimum aan overheidsbemoeienis. Dat moesten die landen meteen, nog voor ze goed en wel konden hervormen, slikken. In meerdere landen werden hele sectoren van de economie door westerse bedrijven overgenomen. Nog steeds voelen veel Oost-Europeanen dit als een onrechtvaardige vernedering. In Rusland leidde het tot een enorme kapitaalvlucht en de opkomst van de oligarchen. Het gedrag van westerse landen verdient hier zeker geen schoonheidsprijs, maar ook dit is allemaal geen rechtvaardiging voor wie dan ook om buurlanden te gaan veroveren.
Goed, laten we even samenvatten. Alle mensen die beweren dat de NATO nooit had moeten uitbreiden hebben er niet over nagedacht hoe democratie werkt. Dat een land zelf mag kiezen wat het wil. Zij vinden het blijkbaar normaal dat een dictator dat mag bepalen. Ze hebben ook de geschiedenis niet onderzocht, want anders waren ze er echt wel achter gekomen dat het genuanceerder zat en dat juist Poetin de belofte aan Oekraïne geschonden heeft. Dan waren ze er ook wel achter gekomen dat Poetin openlijk speculeert over het vergroten van zijn rijk en daarvoor in meerdere landen onrust aan het stoken is. Van Oekraïne is nog maar weinig over, van Poetins eigen soldaten ook trouwens. En intussen is Trump bereid Poetin alles te geven wat hij wil. Oekraïne moet concessies doen, Rusland niet. Laten we de situatie gewoon zien zoals die is.
Bronnen:
What James Baker Said
Baker wrote to Helmut Kohl who would meet with the Soviet leader on the next day: “And then I put the following question to him [Gorbachev]. Would you prefer to see a united Germany outside of NATO, independent and with no U.S. forces or would you prefer a unified Germany to be tied to NATO, with assurances that NATO’s jurisdiction would not shift one inch eastward from its present position? He answered that the Soviet leadership was giving real thought to all such options [….] He then added, ‘Certainly any extension of the zone of NATO would be unacceptable.’” Baker added in parentheses, for Kohl’s benefit, “By implication, NATO in its current zone might be acceptable.”
Did Nato promise not to enlarge? Gorbachev says No
Gorbachev: “The agreement on a final settlement with Germany said that no new military structures would be created in the eastern part of the country; no additional troops would be deployed; no weapons of mass destruction would be placed there. It has been obeyed all these years.” To be sure, the former Soviet president criticized NATO enlargement and called it a violation of the spirit of the assurances given Moscow in 1990, but he made clear there was no promise regarding broader enlargement.
What Gorbachev Heard
Detailed documents on the talks of Gorbachev, Shevardnadze, Baker, Bush, Genscher, Kohl, Gates, Mitterrand, Thatcher, Hurd, Major, and Woerner. National Security Archive/Slavic Studies Panel.
Ukraine, Nuclear Weapons, and Security Assurances
Not one inch eastward – en andere onware Navo cliché’s. NRC
Brak de Navo een belofte aan Rusland? Historisch Nieuwsblad
Politicoloog Eugene Finkel: ‘Oorlog in Oekraïne is in wezen identitair conflict’ – MO*
Hoe foute inschattingen leidden tot de bloedige patstelling in Oekraïne
Active Measures 2018 1080p WEB DL DD+5 1 H 264
Putins hack into the West (video Shooting Films).